آغاز اسارت

پس از شهادتِ امام حسین(ع)، لشکر عمر سعد اهل بیت را شب یازدهم در کربلا نگه داشتند. بعد از ظهر روز یازدهم، لشکریان عمر پس از آنکه همه کشته‌های خود را دفن کردند اهل بیت امام و بازماندگان شهدا را گرد آورده، به سوی کوفه بردند.[۱] منابع تاریخی نقل می‌کنند لشکر عمر سعد، زنان اهل بیت را از کنار اجساد شهدا عبور دادند، در آن‌حال آنان ناله کرده و بر صورت‌هایشان می زدند. قره بن قیس می‌گوید هر چه را فراموش کنم، این گفته زینب (س)، دختر فاطمه(س) را فراموش نمی‌کنم که وقتی از کنار بدن برخاک افتاده برادرش حسین (ع) می‌گذشت، از شدت غم سخنانی را بر زبان جاری کرد که دوست و دشمن گریه می‌کردند.
اسامی اسرا
نوشتار اصلی: واقعه عاشورا (از نگاه آمار) § اسرا و بازماندگان

افرادی که نام‌شان در زمره اسیران کربلا بیان شده، عبارتند از:

    مردان: امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، محمد و عمر دو پسر امام حسین (ع)، زید پسر و محمد نوه امام حسن (ع)، دو فرزند جعفر طیار، عبدالله فرزند عباس (ع)، قاسم بن عبدالله بن جعفر، قاسم بن محمد بن جعفر، محمد فرزند عقیل، عقبه (غلام رباب)، غلام عبدالرحمان انصاری، مسلم غلام علی(ع))، علی بن عثمان مغربی.


    زنان: دختران حضرت علی (ع) به نام‌های حضرت زینب، فاطمه، ام کلثوم (نفیسه یا زینب صغری)، ام حسن، خدیجه همسر عبدالرحمن بن عقیل، ام‌هانی همسر عبدالله بن عقیل.[۳] سه دختر از امام حسین (ع) به نام‌های سکینه، فاطمه، رقیه و زینب.[۴]، رباب همسر امام حسین (ع). فاطمه دختر امام حسن (ع)، فکیهه مادر قارب.[۵]

مورخان درباره تعداد اسرای اهل بیت و بازماندگان اصحاب امام حسین(ع)، اتفاق نظر ندارند و هریک به نام چند نفر از اسرا اشاره کرده‌اند. در بعضی از منابع نقل شده که فقط زنان اسیر ۶۱ نفر بوده‌اند که از مکه به سوی کوفه رهسپار شدند.[نیازمند منبع]
مسیر حرکت اسیران

آورده‌اند سپاهیان عبیدالله، اسرا را بر مرکب‌های بدون جهاز سوار و هنگامی آنها را وارد کوفه کردند، مردم برای دیدن آنان خارج شده و زنان کوفی بر آنها گریه می‌کردند. [۶]شخصی به نام خذلم می‌گوید در این میان زین‌العابدین (ع) را دیدم که بر گردنش غل بود و دستانش را به گردنش بسته بودند.[۷] درباره زمان ورود اسرا به کوفه گزارش صریحی در منابع نیامده است. البته شیخ مفید عبارتی دارد که با استناد به آن می‌توان گفت روز دوازدهم وارد کوفه شدند.[۸]

ماموران پس از گذر دادن اسیران از کوچه‌های کوفه آنان را وارد قصر عبیدالله کردند. گفتگوهای تندی بین حضرت زینب و عبیدالله گزارش شده است.[۹] همچنین عبیدالله دستور کشتن امام سجاد(ع) را صادر کرد که حضرت زینب (س) و سخنان تند امام سجاد(ع)، ابن زیاد از کشتن وی صرف نظر کرد.[۱۰]
مسیر شام

مسیر دقیق حرکت اسیران از کوفه تا شام مشخص نیست؛ ولی برخی بر این عقیده اند که با توجه به اماکن منسوب به امام حسین(ع) شاید برخی مسیرهایی را که اسرای کربلا از آنجا عبور کرده اند را احتمال داد. این اماکن عبارتند از:

    مقام راس الحسین در موصل: به گفته هروی این مقام تا قرن هفتم وجود داشته‌ است.[۱۱]
    مسجد امام زین العابدین (ع) و مقام راس الحسین در نصیبین: امروزه نصیبین شهری است در ترکیه،[۱۲] گفته می‌شود اثر خون سر امام حسین (ع) در این مکان مانده‌ است.[۱۳] هروی این زیارتگاه را به نام مشهد النقطه ثبت کرده‌است.[۱۴]
    مقام طُرح: طرح به معنای نوزادی که زودهنگام به دنیا آمده‌باشد. احتمال دارد زن بارداری در میان اسرا بوده و در آنجا نوزادش را پیش از موعد به دنیا آورده است.[۱۵]
    مقام حَجَر: هنگام عبور کاروان سر امام را در آنجا قرار داده‌اند.[۱۶]
    مقام‌های کوه جوشن: این کوه در حلب قرار دارد. گویا برگرفته شده از اسم شمر است. مشهد النقطه آنجایی است که طبق برخی نقل‌ها راهبی زندگی می‌کرده و سر امام را به امانت از لشکر یزید می‌گیرد. آنجا که مشهدالسقط قبر محسن بن الحسین (ع)است.[۱۷]
    مقام حماء: این مقام در داخل شهر حلب بوده‌ و ابن شهرآشوب از آن یاد کرده‌است.[۱۸]

    مقام حِمص: ابن شهر آشوب از این مکان نیز یاد کرده‌ است.[۱۹]
    مقام بعلبک: در این مکان مسجدی وجود دارد که به گفته برخی قبلا مقام راس الحسین بوده است.[۲۰]
    مقام راس الحسین و مقام امام زین العابدین در دمشق: این دو مقام در کنار مسجد اموی قرار گرفته‌است. ابن عساکر از آن مقام راس الحسین یاد کرده[۲۱] و منابع دیگر مقام امام زین العابدین را نیز در نزدیکی آن دانسته‌اند.[۲۲]

رفتار ماموران

ابن زیاد گروهی از جمله شمر و طارق بن مُحَفِّز را همراه اسیران به شام فرستاد.[۲۳] طبق بعضی گزارش‌ها زحر بن قیس نیز با آنها بوده‌است.[۲۴]ابن اعثم و خوارزمی نقل می‌کنند، مأموران عبیدالله بن زیاد از کوفه تا شام اسیران کربلا را بر محمل‌های بی‌پرده و پوشش، شهر به شهر و منزل به منزل بردند، آن‌گونه که اسیران (کافر) ترک و دیلم را می‌بردند.[۲۵]

و همچنین از قول امام سجاد (ع) برخورد ماموران را این چنین نقل کرده‌اند که حضرت را بر شتری لاغر و لنگ که جهاز آن چوبین و بدون زیرانداز بود سوار کردند، (که ناهموار راه می‌رفت) در حالی‌که سر امام حسین(ع) بر نیزه و زنان پشت سر و نیزه‌ها گرداگرد آنها بودند. اگر اشکی از چشم یکی از آنها جاری می‌شد با نیزه بر سرش می‌زدند تا آنکه وارد شام شدند. نقل می‌کنند وقتی اسرا به شام وارد شدند یکی فریاد زد،‌ ای مردم شام! اینها، اسیران خانواده‌ای ملعون هستند.»[۲۶]
حضور اسرا در شام

در تاریخ از لحظه ورود اسرا، چگونگی برخورد با آنها، محل اقامت و خطبه خوانی برخی از اسیران در شام گزارش‌هایی موجود است. آوردند، ورود سرهای شهیدان به شام در روز اول صفر بوده‌ است.[۲۷] در این روز اسیران را از دروازه توما یا ساعات وارد شهر کرده و در ورودی مسجد جامع، بر سکویی که محل نگه‌داری اسرا بود جای دادند.[۲۸]

    آذین‌بندی شهر: نقل کرده‌اند یزید دستور داد تا شهر را به هنگام ورود اسیران آذین‌بندی کنند، سهل بن سعد ساعدی از جمله کسانی است که آذین‌بندی شهر و سرور و شادی مردم را به هنگام ورود اهل بیت، مشاهده و توصیف کرده‌است.[۲۹]
    گزارش به یزید: می‌گویند ماموران پس از آن که اسیران را در شهر شام چرخاندند، به قصر یزید رفتند. زحر بن قیس به نمایندگی از سایر ماموران، جریان واقعه کربلا را به یزید گزارش داد.[۳۰]
    ورود اسرا به کاخ یزید: یزید پس از شنیدن گزارش، دستور داد کاخ را تزیین کرده، بزرگان شام را به حضور طلبید دستور داد اسیران را به قصر وی وارد کنند.[۳۱] گزارش‌ها حاکی از آن است که اسیران را در حالی‌که با طناب به هم بسته بودند، وارد مجلس کردند.[۳۲] در این هنگام فاطمه دختر امام حسین(ع) گفت:‌ ای یزید شایسته است دختران رسول خدا(ص) اسیر باشند؟ در این هنگام حاضران و اهل خانه یزید گریستند.[۳۳]
    برخورد یزید با سر امام در حضور اسیران: مورخین نقل می‌کنند یزید در حضور اسیران سر امام را در ظرف طلا گذاشته[۳۴] و با چوب دستی به آن می‌زد.[۳۵] وقتی سکینه و فاطمه دختران امام حسین این موضوع را دیدند، چنان فریاد زدند که زنان یزید و دختران معاویه شروع به گریه کردند.[۳۶] در روایتی از امام رضا(ع) آمده است، یزید سر امام را در تشتی گذاشت و بر روی آن میز غذا نهاد؛ آنگاه با یارانش سرگرم غذا و آبجو خوردن شد، سپس میز بازی شطرنج را روی آن تشت گذاشته و با یارانش به بازی شطرنج مشغول شد. گفته‌اند او هنگامی‌که در بازی می‌برد، جام آب‌جو را گرفته می‌نوشید و ته‌مانده آن را در کنار تشت که سر بریده امام در آن بود بر زمین می‌ریخت.[۳۷]
    اعتراض حاضران: آورده‌اند بعضی از حاضران به این رفتار یزید اعتراض کردند. از جمله یحیی بن حکم برادر مروان بن حکم که یزید با مشت به سینه وی زد.[۳۸] ابوبرزه اسلمی نیز اعتراض کرد که به دستور یزید از مجلس اخراج شد.[۳۹]
    خطبه خوانی:تاریخ نقل می‌کند پس از گذشت اتفاق‌هایی در شام، امام سجاد(ع) و حضرت زینب (س) در شام سخنرانی تاثیرگذاری کردند، این سخنرانی‌ها به خطبه امام سجاد(ع) و خطبه حضرت زینب در شام معروف است.[۴۰]
    محل اقامت: در منابع تاریخی و روایی آمده که اهل بیت امام حسین (ع) در ایام حضورشان در شام، در ویرانه‌ای بی‌سقف، معروف به خرابه شام حضور داشتند.[۴۱] داستان حضرت رقیه در آنجا رخ داده است.[۴۲] اسیران دو روز در همان محل بودند[۴۳]برخی نقل‌ها محل استقرار اسیران را خانه‌ای نزدیک قصر یزید دانستند.[۴۴]
    مدت حضور: بیشتر مورخان مدت اقامت اسیران در شام را سه روز نوشته‌اند.[۴۵] ولی عمادالدین طبری مدت حضور آنان در شام را هفت روز[۴۶] و سید بن طاووس یک ماه دانسته است. البته وی به ضعیف بودن قول خود اشاره کرده است.[۴۷]

خطبه‌خوانی اسرا

پس از استقرار اسرا در کوفه، برخی از آنها برای مردم سخنرانی کردند، مورخین نقل میکنند محتوای این خطبه ها سرزنش مردم کوفه به سبب تقصیر در ماجرای عاشورا و کوتاهی در یاری امام حسین(ع) بوده است. از جمله کسانی که سخنرانی کردند:

    امام سجاد(ع): خطبه امام سجاد (ع) در کوفه در منابع مختلفی از جمله مثیر الاحزان اثر ابن نما حلی آمده است.[۴۸]
    حضرت زینب: خطبه حضرت زینب در کوفه در کتاب بلاغات النساء نوشته ابن طیفور بغدادی (۲۸۰ق) آمده است.[۴۹]
    فاطمه صغری دختر امام حسین(ع): این خطبه را طبرسی در احتجاج گزارش کرده است.[۵۰]
    ام کلثوم دختر حضرت علی: این خطبه در کتاب لهوف ابن طاووس نقل شده است.[۵۱]

برخی معتقدند با توجه به شرایط کوفه و سختگیری مأموران حکومت و بیم کوفیان از آنان، پذیرش خطبه‌هایی که در کوفه خوانده شده است، دشوار به نظر می‌رسد.[۵۲]
اشعار بشیر در مدینه

یا اَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ بِها       
ای مردم مدینه دیگر در مدینه نمانید       
قُتِلَ الْحُسَیْنُ فَاَدْمُعی مِدْرارُ       
حسین کشته شد فراوان اشک بریزید       
اَلْجِسْمُ مِنْهُ بِکَرْبَلاءَ مُضَرَّجٌ       
پیکرش در کربلا غرقه به خون است       
وَالرَّاسُ مِنْهُ عَلَى الْقَناهِ یُدارُ       
و سرش را بر سر نیزه می‌گرداندند.       
سید بن طاووس، لهوف، ۱۴۱۴ق، ص۲۲۷.
بازگشت
نوشتار اصلی: اربعین حسینی

روز دقیق خروج اسیران از شام مشخص نیست. همچنین درباره اینکه آنان در مسیر بازگشت از کربلا گذشته‌اند یا نه، نزد پژوهشگران اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی گفته‌اند آنان هنگام بازگشت در روز اربعین به کربلا رفته‌اند، سید محمد علی قاضی طباطبایی در کتاب تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهداء(ع) به اثبات آن پرداخته ولی محدث نوری[۵۳] و شیخ عباس قمی این مطلب را نمی‌پذیرند.[۵۴]

برخی مانند شیخ مفید و طوسی بر این عقیده‌اند که کاروان اهل بیت (ع) پس از برگشت از شام به مدینه رفتند.[۵۵]

بعضی مورخین نقل کردند هنگامی‌که کاروان اهل‌ بیت (ع) به نزدیکی مدینه رسیدند، امام سجاد (ع) دستور داد در بیرون شهر چادر زدند، به بشیر بن حذلم نیز دستور داد به شهر برود و خبر شهادت حسین(ع) را به مردم برساند. نقل می‌کنند بشیر کنار مسجد النبی رفت و با گریه اشعاری را خواند و مردم را از شهادت حسین(ع) مطلع کرد.[۵۶]و به مردم اطلاع داد که امام سجاد (ع) با دیگر اهل بیت(ع) در بیرونی شهر مستقر شده‌اند. آورده‌اند با شنیدن این خبر، همه زنان مدینه از خانه‌ها بیرون ریخته و فریاد سر دادند. و کتاب‌های مقتل نقل می‌کنند هیچ روزی مثل آن روز،آن‌همه زن و مرد گریان دیده نشده بود و پس از رحلت پیامبر(ص) روزی تلخ‌تر از آن‌روز برای مسلمان نبود.[۵۷]